Sansür Nedir? Tarihi, Türleri ve Nedenleri

Sansürün varlığı, insanlığın varlığı kadar eskidir. En küçük toplumlardan, imparatorluklardan ulusal devletlere kadar her zaman sansür var olmuştur. Peki, sansür nedir? Sansürün tarihinden örneklere değinerek sizler için detaylı bir içerik hazırladık.

Sansür Nedir?

Sansür, belirli bir içeriğin ya da bilginin yayınlanmasının, dağıtılmasının ya da erişilebilir olmasının engellenmesi ya da kısıtlanmasıdır. Sansürün hedefi, genellikle hükümet, medya kuruluşları, kurumlar ya da bireyler tarafından algılanan zararlı, uygunsuz, rahatsız edici, tehlikeli olarak değerlendirilen içerikleri korumaktır.

Sansür, bir toplumda özgür düşünce, ifade özgürlüğü ve sansürsüz basın gibi temel insan haklarına karşı bir tehdit oluşturabilir. Sansür, özgür düşüncenin baskı altına alınması, bilgi akışının kesilmesi, fikirlerin ve tartışmaların engellenmesi gibi sonuçlar doğurabilir. Bu nedenle, birçok toplumda sansür uygulamaları eleştirilir ve bu uygulamalara karşı mücadele eden hareketler ortaya çıkar.

Sansür sözcüğü “ hüküm vermek” ya da “fikir edinmek” anlamına gelen Latince cencer’den türetilmiştir. Şiddet içeren, açık seçik ya da gizli belgelerin yayılmasını durdurmak amacıyla başvurulduğu gibi birçok ülkede sansür, hükümetin yani iktidar sahibi olanların eleştirilmesini engellemek için kullanılır. Sansür insanlık tarihinin çok eski zamanlarına beri uygulanmaktadır ama insanlar kişisel hak ve özgürlüklerinin bilincine varıldığı, düşünce ve basın özgürlüğünün yaygın kabul gördüğü toplumlarda sansür bir baskı aracı olarak kabul görüyor. Ayrıca modern toplumlarda diktatörlerin en etkin silahı olarak da tanımlanır.

Sansürün Tarihi Geçmişi

Hıristiyanlıkta da uzun yıllar boyunca Katolik Kilisesi’nin Yasaklı Kitaplar Listesi okunabilecek kitapları sınırladı. Genellikle devletin, egemen din ve ahlakın korunması adına uygulanan sansür, matbaanın bulunuşu ve kitapların basımının artmasıyla kurumsallaşmıştır. Yönetimler yani hükümetler kamu yararını korumak adı altında sansürü hukuksal bir zemine oturtmuşlar ve çağdaş bir anlamda sansür kurumunu oluşturmuştur. Bakıldığı zaman ülkemizde medya üzerinde etkili “RTÜK” modern bir sansür kurumudur.

İngiltere’de ilk sansür memuru, 1531 yılında Kral Henry tarafından atandı. Amerika kolonilerinde sansür oldukça katı bir şekilde uygulanırdı. Ama 17. ve 18. yüzyıllarda İngiltere ve ABD tarafından başlatılan basın ve konuşma özgürlüğü kapsamında sansürün etkisini azaltacak adımlar atıldı. Böylelikle özgürlük vadeden bir ortam için çalışmalara başlanıldı.

Toplumların demokrasileşme süreci ile sansürün sınırlandırılması bir biriyle paralel gitmektedir. Baskıcı yönetimler günümüzde de sansürü toplumun denetlenmesinde bir araç olarak görmektedirler. Sosyalist ülkelerde var olan katı sansür uygulamasına, 1989 yılında siyasal ve toplumsal yapının değişmesi sonucu son verilmiştir.

Osmanlı’da Sansür

Osmanlı döneminde sansür alanında ilk resmi uygulamalar 1864 yılında çıkartılan Matbuat Nizamiyesi (Basın Tüzüğü) ile birlikte başlamıştır. Bu tüzükte gazete ve dergi çıkarmak izne bağlandı ve hükümet gerekli gördüğü durumlarda yayın organlarını kapatma yetkisi tanındı. Yani padişah aleyhinde yapılan bir küçük eleştiride bile o yayın organının kapatılması söz konusu olmuştur. Onun için bu dönemde yaşayan dergiler uzun soluklu olmamıştır.

1878 yılında başlayarak II. Abdülhamid yönetimi sansürü en katı biçimde uygulamıştır. 1881 yılında kurulan Encümen-i Teftiş ve Muayene’ye gazete, dergi ve kitapları yayınlamadan önce denetleme yetkisi verildi. Bu dönem basın-yayın açısından en karanlık dönem olarak adlandırılır. Birçok dergi ve gazetenin yayınlarına son verilmiştir. Basılan her şey siyasal düzene göre denetlendi, en ufak bir pürüzden dolayı  gazetelere sansür uygulandı ya da tamamen yayın hayatlarına son verildi. Gazeteler sansür olan yerleri boş bırakarak yayınlamak zorunda kaldı.

II. Meşrutiyet (1908) ile birlikte basına sansür uygulaması kaldırıldı. Bundan dolayı II. Meşrutiyet’in ilan edildiği 23 Temmuz tarihi, Türkiye Cumhuriyet döneminde basın bayramı olarak kutlanır. Mütareke dönemlerinde İstanbul ve Anadolu’daki işgalci güçler tarafından basına sıkı bir sansür uygulandı.

Sansür Türleri

Sansür, kültürel, siyasi ve ideolojik gibi farklı alanlarda birçok şekilde uygulanabilen bir kısıtlama ve kontrol mekanizmasıdır. Bu nedenle, sansürün farklı türleri vardır. İşte bazı sansür türleri:

1. Kültürel Sansür

Kültürel sansür, bir toplumun kültür, sanat ve edebiyat ürünlerinin içeriğinin denetlenmesi veya kısıtlanmasıdır. Bu tür sansür, genellikle bir ülkenin tarihi, gelenekleri ve değerlerine aykırı olarak görülen içerikleri kısıtlamak için kullanılır.

2. Siyasi Sansür

Siyasi sansür, bir ülkedeki siyasi düşüncelerin, propaganda ve aktivitelerin kontrol edilmesi veya yasaklanmasıdır. Bu tür sansür, siyasi muhaliflerin susturulması, toplumsal hareketlerin engellenmesi ve hükümet karşıtı bilginin yayılmasının önlenmesi için kullanılır.

3. İdeolojik Sansür

İdeolojik sansür, bir ülkedeki belli bir ideoloji veya düşünce tarzının kontrol edilmesi veya kısıtlanmasıdır. Bu tür sansür, farklı düşüncelerin ortaya çıkmasını engellemek, hükümet politikalarını desteklemek veya hükümet karşıtı fikirleri bastırmak için kullanılır.

4. Medya Sansürü

Medya sansürü, haberlerin, makalelerin, filmlerin, radyo ve televizyon programlarının içeriğinin kontrol edilmesi veya kısıtlanmasıdır. Bu tür sansür, hükümet tarafından doğru olmayan veya hükümet karşıtı bilgilerin yayılmasını engellemek için kullanılır.

5. İnternet Sansürü

İnternet sansürü, bir ülkedeki internet kullanıcılarının erişimine belirli web sitelerinin engellenmesi veya filtrelenmesi yoluyla müdahale edilmesidir. Bu tür sansür, hükümetin belirli web siteleri, uygulamalar veya sosyal medya platformları üzerindeki kontrolünü artırmak için kullanılır.

6. Kendi Kendini Sansürleme

Kendi kendini sansürleme, bir yazar, sanatçı veya medya kuruluşunun, içeriğinin yayınlanmasını önceden kontrol etmek veya kısıtlamak amacıyla kendisi tarafından uygulanan bir sansür türüdür. Bu tür sansür, genellikle özellikle kültürel ve sanatsal alanda, kendini uygun ve kabul edilebilir standartlara uydurmak için kullanılır.

Sansürün Nedenleri

Sansür, birçok farklı alanda uygulanabilen bir kısıtlama ve kontrol mekanizmasıdır. Peki, sansürün nedenleri nelerdir? İşte bazı temel nedenler:

• Sansür, toplumda kontrolü sağlamak amacıyla uygulanabilir.
• Hükümetler veya otoriteler, belirli bir düşüncenin yayılmasını engellemek veya toplumda bir hareketin güçlenmesini önlemek için sansürü kullanabilir.
• Bir toplumun kültürünü korumak veya belirli değerleri savunmak için uygulanabilir.
• Özellikle, geleneklerin, dini inançların veya milli değerlerin korunması gerektiği düşüncesinden hareketle kültürel sansür uygulanabilir.
• Siyasi bir iktidarın kendisini korumak için uygulanabilir.
• Hükümetler, kendilerine karşıt düşünceleri engelleyerek ve muhalif sesleri susturarak siyasi güçlerini korumaya çalışabilirler.
• Toplumun belirli konulardaki hassasiyetlerini korumak veya bir kişinin haklarını korumak için uygulanır.
• Şiddet içeren içeriklerin veya aşırı uç düşüncelerin yayılmasını engellemek amacıyla sansür uygulanabilir.
• Belirli bir ideolojinin yayılmasını engellemek veya desteklemek amacıyla uygulanabilir.
• Bu tür sansür, hükümetin veya ideolojik grupların kendi düşüncelerini yaymak veya rakip düşünceleri bastırmak için kullandığı bir araç olabilir.
• Bir ülkenin ulusal güvenliğini korumak için uygulanabilir.
• Ülke güvenliği ile ilgili bilgilerin veya askeri sırların yayılmasını engellemek için sansür uygulanabilir.

Sansürün Toplum ve Sanat Üzerindeki Etkileri

Sansür, toplum ve sanat alanlarında pek çok etkiye sahip olabilir. İşte, sansürün bu alanlar üzerindeki olası etkileri:

Toplumsal Baskı: Sansür, toplumda baskı oluşturabilir. Özellikle, belirli bir düşüncenin veya fikrin yayılmasını engelleyen sansür uygulamaları, toplumda baskıya ve kısıtlamalara neden olabilir. Bu durum, toplumda düşünce özgürlüğüne ve ifade özgürlüğüne olan inancı zayıflatabilir.

Bilgi Eksikliği: Sansür, toplumda bilgi eksikliği yaratabilir. Belirli bir konu hakkında bilgi almak isteyen kişiler, sansür nedeniyle bu bilgiye ulaşamazlar. Bu durum, toplumun bilinçli bir şekilde karar vermesini zorlaştırabilir.

Sanatın Özgünlüğünün Kısıtlanması: Sansür, sanat alanında yaratıcılığı kısıtlayabilir. Belirli bir fikrin veya konunun işlenmesine sınırlama getiren sansür, sanatın özgünlüğünü kısıtlayarak, sanat eserlerinin sığlaşmasına ve yaratıcılık eksikliğine yol açabilir.

Sanat Eserlerinin Değiştirilmesi: Sansür, sanat eserlerinin değiştirilmesine neden olabilir. Özellikle, bir eserin belirli bir kısmının veya ifadesinin sansürlenmesi, eserin orijinal yapısının bozulmasına neden olabilir. Bu durum, sanat eserlerinin sanatçının orijinal niyetinden farklı şekillerde algılanmasına ve anlaşılmasına neden olabilir.

Sanatçıların Özgürlüğünün Kısıtlanması: Sansür, sanatçıların özgürlüğünü kısıtlayabilir. Sanatçıların belirli bir konu hakkında düşünce veya ifade özgürlüğüne sınırlama getiren sansür, sanatçıların yaratıcılıklarını ve ifade biçimlerini kısıtlayarak, sanatın gelişimini engelleyebilir.

Sansür, ifade özgürlüğüne karşı mıdır?

Evet, sansür, ifade özgürlüğüne karşıdır. İfade özgürlüğü, herkesin düşüncelerini ifade etme ve bilgi edinme hakkını içerir. Sansür, bu hakların kısıtlanmasına neden olabilir.

Sansür, sanat üzerinde nasıl bir etkiye sahiptir?

Sansür, sanatın özgünlüğünü kısıtlayabilir ve sanat eserlerinin mesajının veya duygusunun anlaşılmasını veya etkisinin azalmasına neden olabilir. Ayrıca, sansür sanatçıların özgürlüğünü kısıtlayarak, sanatın gelişimine engel olabilir.

Sansür, toplum üzerinde nasıl bir etkiye sahiptir?

Sansür, toplumda baskı oluşturabilir ve bilgi eksikliği yaratabilir. Ayrıca, sansür toplumun düşünce özgürlüğüne ve ifade özgürlüğüne olan inancını zayıflatabilir.

Sansür, demokrasi ile uyumlu mu?

Hayır, sansür, demokrasi ile uyumlu değildir. Demokrasinin temel prensipleri arasında ifade özgürlüğü, düşünce özgürlüğü ve basın özgürlüğü yer almaktadır. Sansür, bu özgürlüklerin kısıtlanmasına neden olabilir ve demokratik bir toplumun gelişimine engel olabilir.